مرکز علمی - پژوهشی دین و تمدن

نشست «جهاد ابتدایی و مهادنه از دیدگاه قرآن»

     از جمله مسائلی که همواره مورد توجه اسلام ­شناسان بوده، مسئله جهاد می باشد. این مسئله را می ­توان از منظرهای گوناگونی به نظاره نشست. در بهمن ­ماه1401 با حضور آیت ­الله ترابی به واکاوی این مسئله پرداخته شد.

گزیده­ای از نکات مطرح شده در نشست:

• این مبحث می­تواند از آن حیث که قرآن متهم به خون­ریزی است، جنبه پاسخ به شبهات داشته باشد و همچنین یک قاعده فقهی است که «الاصل فی الاسلام هل هو الحَرب او السَلم؟».
• تعریف جهاد بر اساس کلام صاحب جواهر به این است که مال و نفس را برای اعلای اسلام مبذول بدارد. اما مهادنه در واقع ترک مخاصمه و جنگ است.
• موضوع مورد بحث جهات مختلفی دارد: این بحث می­تواند از یک منظر به صورت تاریخی بررسی شود و غزوات و سرایای پیامبر^{صلی­الله­علیه­و­آله وسلم} بررسی شود که مثلا در مقایسه با جنگ جهانی چند درصد تلفات داشته و اساسا از بین این غزوات و سرایا چند مورد به جنگ ختم شد که گفته می­شود از میان همه غزوات و سرایا تنها نه عدد به جنگ منتهی شده است.
• برخی تاریخ­نگاران گفته­اند که در مجموع جنگ­های پیامبر ^{صلی­الله­علیه­و­آله وسلم} کمتر از پنج هزار نفر از طرفین کشته شده که با لحاظ افزایش جمعیت با جنگ جهانی دوم - در آن جنگ بالغ بر پنجاه میلیون نفر کشته شده است - قابل مقایسه نیست.
• برخی همچون علامه طباطبائی و شهید مطهری و استاد مصباح یزدی به بُعد معارفی و اجتماعی این بحث پرداخته­اند.
• جهت دیگری که ممکن است در بررسی این مبحث مورد توجه باشد بُعد فتوایی صرف است. اما آنچه در این نشست مدّنظر است جنبه فقهی-استدلالی آن می­باشد.
• نظر مشهور در موضوع: آنچه از قُدما امامیه به دست ما رسیده این است که اصل در اسلام حرب است و بیش از یک سال نباید مهادنه طول بکشد. یعنی حداقل سالی یک مرتبه باید جهاد صورت بگیرد.
• دیدگاه باقی مذاهب اسلامی نیز بر همین اساس است که عبارات آنان نقل شد. آنان در مقام استدلال به قرآن استناد نموده ­اند که چون جزیه به عنوان بدل جهاد است و سالی یک ­بار واجب می­باشد در مبدّل­ منه نیز باید سالی یک­بار واجب باشد. پاسخ این استدلال که یک قیاس می­باشد، مشخص است و لزومی ندارد که بدل و مبدّل­ منه در تعداد برابر باشند.
• وجه دیگر اینکه می­گویند اگر سالی یک­بار جهاد صورت نگیرد موجب تقویت کفار می­گردد. حال آنکه ممکن است ترک حرب منجر به تقویت لشکر اسلام شود و لزومی به صادق بودن ادعای آنان وجود ندارد.
• برای استدلال به این اصل به سیره رسول­خدا ^{صلی­الله­علیه­و­آله وسلم} نیز این­گونه استناد شده که حضرت سالی یک جنگ انجام داده ­اند. در پاسخ باید گفت اگر این مطلب صحیح باشد چنانچه شأن سیره و فعل معصوم همین است، نهایتا جواز را ثابت می­کند و نه بیش از آن که وجوب باشد.
• به طوائف مختلفی از آیات قرآن استدلال شده که هر کدام از این طوائف بیان، و ملاحظات مدّنظر نقل شد.
• از مجموع این آیات، اصل جهاد و فضیلت و وجوب آن در صورت وجود شرایط به دست می­آید. اما در مقابل، آیات متعددی در صلح صادر شده است. لذا یک نوع تعارض با ادله­ی مدّنظر کسانی که اصل را حرب می­دانند صورت می­گیرد. اطلاق دو دسته از آیات با یکدیگر تنافی دارند و این یعنی تعارض و در چنین حالتی باید دید که آیا راهی برای جمع وجود دارد یا خیر؟
• وجوه مختلفی از جمع بیان شده است. به عنوان مثال آیات سلم مربوط به هنگام ضعف لشکر اسلام است. لکن شاهدی بر این جمع اقامه نشده است. وجه دیگر اینکه سلم اخص از مدعا است؛ چرا که سلم در صورتی است که طرف مقابل نیز تمایل به صلح داشته باشد. در پاسخ باید گفت تمام آیات سلم این­گونه نیست و مقید به شرایط نمی­باشد.
• یک جمع هم این است که بگوییم آیات صلح صریح است و آیات جهاد ظهور دارند و در چنین حالتی از ظهور دست­ می­کشیم. اما ما می­گوییم تضافر ادله­ی جهاد به گونه­ای است که نمی­توان از آن دست کشید. لذا می­ گوییم اصل جهاد، دعوت و گسترش توحید است و نه قتال و اینکه چه زمانی و در چه شرایطی، مطلبی است که این آیات در مقام بیان آن نیستند.
• نکته دیگر اینگه جهاد از شئون خاصه حاکمیت است و اوست که باید با بررسی شرایط بسنجد که زمان صلح و یا حرب است.
• به نظر می­رسد نظر اصحاب شیعه بیشتر متاثر از فقهاء عامه است یکی از راه­های دفاع از دین، تبیین درست دین است. اگر احکام به صورت صحیح مورد تبیین قرار گیرند بخش قابل توجهی از حملات و اتهامات برطرف می­شود.
• در انتها بیان این نکته از اهمیت به سزایی برخوردار است که در زمان ظهور حضرت مهدی ^{عجل الله فرجه} جنگ حرف اول را نمی­زند، بلکه آنچه مهم و مؤثر می­باشد، قابلیت پذیرش حق است که منجر به پیروزی حقیقی می­ گردد.